بررسی موانع مؤثر بر برنامه امامان شیعه در آموزش علوم اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 محقق پسادکتری، گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

بررسی موانعی که مقابل امامان شیعهj در آموزش علوم اسلامی وجود داشت و تبیین آسیب‌هایی که هر یک از این موانع بر برنامه‎ی ایشان بر جای می‌گذاشت، هدف مطلوب این پژوهش است؛ موانعی که سبب شد جامعه اسلام، مانند پیکری واحد، پذیرای مرجعیت ایشان نشود. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی−تحلیلی به منظور پاسخ به دو پرسش زیر سامان یافته است:
− چه موانعی در آموزش علوم اسلامی از سوی امامان شیعه خلل ایجاد می‎کرد؟
− این موانع، چه آسیب‎هایی بر برنامه امامان شیعه در آموزش علوم اسلامی وارد می‎ساخت؟

یافتهها حاکی از آن است که امامان شیعه در آموزش علوم اسلامی با سه مانع اساسی مواجه بودند؛ حکومت، جریانهای فعال در علوم اسلامی و التزام به اصل تقیه. این سه عامل آسیبهایی بر برنامه‎ی آموزشی امامان شیعهj وارد کرد که ظهور بدعت و انحراف در دین اسلام، ار بین رفتن بخشی از سرمایه انسانی و علمی شیعه در علوم اسلامی، سرگردانی شیعیان، نفوذ در تشیع امامی، تردید در محتوای برخی از احادیث و انحراف در محتوای علوم اسلامی برخی از آنها هستند.   

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Effective Obstacles on the Program of Shiite Imams in Teaching Islamic Sciences

نویسندگان [English]

  • vajiheh miri 1
  • Asghar Montazer Al-Ghaem 2
1 Vajiheh Miri, PostDoc Researcher, University of Isfahan
2 Asghar Montazerolghaem, Professor of the Department of History, University of Isfahan.
چکیده [English]

The study of the obstacles for the Shiite Imams in teaching Islamic sciences, and The explanation of their problems for the Imams’ programs are the main purpose of this study. The obstacles made the Islamic society not accept their authority in a united manner. This study based on a descriptive-analytical method was organized to answer the following two questions:
- What obstacles did the Shiite Imams face in teaching Islamic sciences?
- What problems did these obstacles cause to the Shiite Imams’ programs in teaching Islamic sciences?
The findings indicate that the Shiite Imams faced three basic obstacles in teaching Islamic sciences: government, the mainstreams active in Islamic sciences, and commitment to the principle of taqiyyah. These three factors caused problems to the Shiite Imams’ educational programs, such as appearing heresy and deviation in the Islamic religion, losing a part of the human and scientific resources of Imamite Shia in Islamic sciences, causing the Shiites to wander, penetrating into Imamite Shia, raising doubts about the content of some hadiths, and creating deviations in the content of Islamic sciences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • obstacles
  • Shiite Imams
  • education
  • Islamic Sciences
* الصحیفه السجادیه الکامله (1419)، با مقدمه محمدباقر صدر، گردآوری: نعمان نصری، قم: مشعر.
* ابن‎ابی‎الحدید، عبدالحمید (1404)، شرح نهجالبلاغه، تحقیق محمدابوالفضل‎ ابراهیم، قم: مکتبة ‎آیة‎الله‎المرعشی‎النجفی.
1. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله (1375)، جلوه تاریخ در شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ترجمه محمود مهدوی دامغانی.
2. ابن‎بابویه، محمد‎بن‎علی (1378)، عیون أخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: جهان.
3. _________ (1398)، التوحید، تحقیق ‎هاشم ‎حسینی، قم: جامعه‎مدرسین.
4. _________ (1403)، معانی الأخبار، تحقیق ‎علی‎اکبر غفاری، قم: اسلامی.
5. _________ (1413)، من لایحضره الفقیه، مصحح علی‎اکبر غفارى، قم: اسلامی.
6. _________ (1397)، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: اسلامیه.
7. ابن‎بکّار، زبیر (1374)، الأخبار الموفقیات، تحقیق سامی ‎مکی ‎عانی، قم: الشریف‎الرضی.
8. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1351)، البدایة والنهایة، قاهره: السعادة، السلفیه، الخانجی.
9. اسکافی، ابوجعفر (1402)، المعیار و الموازنه فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالبj، بیروت: بی‌تا.
10. عسقلانی، ابن‎حجر (بی‌تا)، تهذیبالتهذیب، بیروت: دار‎صادر.
11. ابن حمزه، محمد‎بن‎علی (1419)، الثاقب فی المناقب، قم: انصاریان.
12. ابن خلکان، احمد‎بن‎احمد (1364)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، قم: الشریف الرضی.
13. ابن خلدون، عبدالرحمان‎بن‎محمد (1363)، العبر، تهران: مطالعات ‎و ‎تحقیقات ‎فرهنگی.
14. ابن سعد، محمد (1410)، الطبقاتالکبری، (11جلدی)، تحقیق محمدعبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب‎العلمیه.
15. __________ (1405)، الطبقات الکبری، (9جلدی)، بیروت: داربیروت.
16. ابن شعبه حرانی، حسن (1404)، تحف العقول عن آل الرسولn، قم: جامعه مدرسین.
17. ابن شهرآشوب، محمدبن‎علی (1379)، المناقب آل ابیطالب، تصحیح سیدهاشم ‎رسولی‎، قم: علامه.
18. ابن صباغ، علی (1422)، الفصول المهمهفمعرفه الائمه، قم: دارالحدیث.
19. ابن طاووس، علی‎بن‎موسی (1411)، مهج الدعوات ومنهج العبادات، قم: دارالذخایر.
20. ابن عبدالبر، ابوعمریوسف‎بن‎عبدالله (1414)، جامع بیان العلم وفضله، ریاض: دار ابن‎الجوزی.
21. _________ (بی‎تا)، الانتقاء فی ‎فضائل‎ الثلاثه‎ الأئمه ‎الفقهاء‎ مالک‎ والشافعی‎ و‎أبی‎حنیفه، بیروت: دارالکتب ‎العلمیه.
22. ابن عبد ربه، احمدبن‎محمد (1407)، العقد الفرید، تحقیق مفیدمحمد قمیحه، بیروت: دارالکتب‎العلمیه.
23. ابن عماد، عبدالحی‎بن‎احمد (1406)، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق محمود ‎ارناووط، بیروت: دار‎ابن‎کثیر.
24. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1410)، الامامه والسیاسه، تحقیق علی ‎شیری، بیروت: دارالاضواء.
25. ابن منظور، محمدبن‎مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
26. _________ (1408)، مختصر تاریخ دمشق لإبن عساکر، تحقیق ابراهیم صالح، دمشق: درالفکر.
27. ابی حیان التوحیدی (بی‎تا)، الامتاع والمؤانسه، تصحیح احمد أمین و أحمدالزین، بیروت: دارمکتبه‎الحیاظ.
28. اربلی، علی (1421)، کشف الغمه فی معرفه الائمه، مقدمه احمد حسینی‎اشکوری، قم: الشریف‎الرضی.
29. اشعری، ابوالحسن‎علی‎بن‎اسماعیل (1400)، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تصحیح هلموت، بیروت: فرانزشتاینر.
30. اشعری، سعد بن عبدالله (1360)، المقالات و الفرق، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
31. بخاری، ابی‎عبدالله‎محمدبن‎اسماعیل (1410)، صحیح البخاری، قاهره: وزاره‎الاوقاف.
32. برقی، احمدبن‎محمد (بی‎تا)، المحاسن، تصحیح جلال‎الدین ‎محدث، قم: دراالکتب‎الاسلامیه.
33. بغدادی، عبدالقاهربن‎طاهر (1408)، الفرق بین الفرق و بیان فرقه الناجیه منهم، بیروت: دارالجیل.
34. بیاضی، شیخ علی نباطی (1384)، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، نجف: المکتبه الحیدریه.
35. جزری، محمدبن‎محمد (1429)، غایه النهایه فی طبقات القراء، تصحیح سیدمجدی ‎فتحی و شرف ‎جمال‎الدین‎محمد، مصر: دار‎الصحابه‎ للتراث.
36. حلی، حسن‎بن‎یوسف (1413)، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تصحیح حسن‎زاده‎آملی، قم: الإسلامی.
37. _________ (1381)، رجال العلامه حلی، قم: الشریف‎الرضی.
38. خطیب بغدادی، احمدبن‎علی (1406)، الکفایه فی علم الروایه، تحقیق احمد عمر، بیروت: دارالکتب‎العربی.
39. __________ (1417)، تاریخبغداد، تحقیق مصطفی‎عبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب‎العلمیه.
40. دارمی، عبدالله‎بن‎عبدالرحمن (1421)، مسند الدارمی، تحقیق حسین ‎سلیم‎دارانی، ریاض: دارالمغنی
41. الذهبی، شمس‎الدین‎محمدبن‎احمد (1414)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب ‎ارناووط، بیروت: الرساله.
42. راغب اصفهانی، ابوالقاسم‎حسین‎بن‎محمد (1412)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان ‎الداودی، بیروت: دارالقلم.
43. راوندی، قطب‎الدین (1409)، الخرائج والجرائح، قم: مدرسه‎ الامام ‎المهدیf.
44. سبط ابن جوزی، یوسف بن غزاوقلی (1418)، تذکره الخواص، قم: الشریف ‎الرضی.
45. سرخسی، محمدبن‎احمد (1414)، المبسوط، بیروت: دارالمعرفه.
46. سیوطی، عبدالرحمن‎بن‎أبی‎بکر (1417)، تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم ‎صالح، بیروت: دارصادر.
47. __________ (1404)، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: مکتبه ‎آیة‎الله ‎المرعشی.
48. شامی، جمال‎الدین (1420)، الدر النظیم فی مناقب الائمه اللهامیم، قم: الاسلامی.
49. شهرستانی، محمدبن‎عبدالکریم (1415)، الملل والنحل، تحقیق امیرعلی‎مهنا و علی‎حسن‎فاعور، بیروت: دارالمعرفه.
50. صفار، محمدبن‎حسن (1404)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمدn، تحقیق محسن ‎کوچه‎باغی، قم: مکتبه‎ آیة‎الله ‎المرعشی.
51. طبری امامی، محمدبن‎جریر (1415)، المسترشد فی إمامة علیبنأبیطالب‎j، تحقیق احمد ‎محمودی، قم: کوشانپور.
52. طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
53. طوسی، محمدبن‎حسن (1414)، الأمالی، قم: دارالثقافه.
54. _________ (1407)، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
55. _________ (1390)، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق حسن‎الموسوی‎خرسان، تهران: دارالکتب ‎الاسلامیه.
56. _________ (1411)، الغیبه للحجه، تحقیق عبدالله‎ تهرانی و علی‎احمد ناصح، قم: دارالمعارف‎الاسلامیه.
57. قفطی، علی‎بن‎یوسف (1371)، تاریخ الحکماء، تهران: دانشگاه ‎تهران.
58. قمی، علی‎بن‎ابراهیم (1404)، تفسیر القمی، تحقیق طیب‎جزایری، قم: دارالکتب.
59. عبدالجبار بن احمد (1439)، فضلالاعتزال وطبقات المعتزله، تحقیق فؤاد سید، بیروت: دارالفارابی.
60. کلینی، محمدبن‎یعقوب (1407)، الکافی، تحقیق علی‎اکبر غفاری، تهران: دارالکتب‎الاسلامیه.
61. کشی، محمدبن‎عمر (1404)، اختیار معرفهالرجال، تلخیص محمدبن‎حسن‎طوسی، تصحیح محمدباقر‎بن‎محمد میرداماد، تحقیق مهدی ‎رجایی، قم: آل‎البیتb لإحیاءالتراث.
62. کوفی، ابوالقاسم‎فرات‎بن‎ابراهیم (1410)، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمدکاظم، تهران: وزارت ‎ارشاد اسلامی.
63. مامقانی، عبدالله‎ بن ‎محمدحسن (1431)، فوائد الرجالیه من تنقیح المقال فیعلم الرجال، قم: آل‎البیتb لإحیاء التراث.
64. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبارالائمه الاطهار، بیروت: دارإحیاءالتراث‎العربی.
65. مسعودی، علی‎بن‌حسین (1426)، اثبات الوصیه للإمام علیبنابیطالب، قم: انصاریان.
66. مفید، محمدبن‎نعمان «الف» (1413)، الارشاد فی معرفه حججالله علی العباد، قم: المؤتمر العالمی ‎لالفیه ‎الشیخ ‎المفید.
67. __________«ب» (1413)، الاختصاص، قم: المؤتمر العالمی ‎لالفیه ‎الشیخ ‎المفید.
68. __________ (1371)، تصحیح الاعتقادات الإمامیه، تحقیق حسین ‎درگاهی، قم: المؤتمر العالمی ‎لالفیه‎ الشیخ المفید.
69. مقریزی، احمدبن‎علی (1424)، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والآثار، تحقیق ایمن‎فؤاد سید، لندن: الفرقان.
70. ملطی شافعی، محمدبن‎احمد (1413)، التنبیه والرد علی أهل الأهواء والبدع، تحقیق محمدعرب و محمدزینهم، قاهره: مدبولی.
71. نجاشی، أبی‎العباس‎أحمد‎بن‎علی (1418)، رجال، قم: الاسلامی.
72. نوبختی، حسن‎بن‎موسی (1388)، فرق الشیعه، نجف: حیدریه.
 
مطالعات
73. الآصفی، محمدمهدی (1372)، تاریخ فقه شیعه، ترجمه عبدالرضا محمدحسین زاده، قم: انتشارات قدس.
74. ابوریه، محمود (1420)، أضواء ‎علی ‎السنه ‎المحمدیه‎ أودفاع ‎عن ‎الحدیث، قم: انصاریان.
75. ابوزهو، محمد (1378ق)، الحدیث والمحدثون، قاهره: دارالفکرالعربی.
76. امین، سیدمحسن (1376)، سیره پیشوایان، ترجمه علی‎حجتی‎کرمانی، تهران: سروش.
77. امینی، عبد الحسین (1386)، الغدیر، ترجمه محمد تقی واحدی و علی شیخ الاسلامی، ترجمه اکبر ثبوت، تهران: بنیاد بعثت.
78. بکّار، عبدالکریم (1432)، المسلمون ‎بین ‎التحدی ‎والمواجهه‎ حول ‎التربیه ‎والتعلیم، دمشق: دارالقلم.
79. جعفریان، رسول (1381)، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم: انصاریان.
80. خضری، احمدرضا و دیگران (1386)، تاریخ تشیع 2: دولتها، خاندانها و آثار علمی و فرهنگی شیعه، زیر نظر احمدرضا خضری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
81. خوئی، سیدابوالقاسم (1430)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه‎ إحیاء ‎آثار الامام ‎الخویی.
82. ذهبی، محمدحسین (بی‎تا)، التفسیر والمفسرون، بیروت: دارإحیاءالتراث‎العربی.
83. رامیار، محمود (1369)، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر.
84. رضازاده لنگرودی، رضا (1388)، «پژوهشی ‎در مرجئه»، مجموعه مقالات فرق تسنن، به کوشش مهدی ‎فرمانیان، قم: ادیان، ص189249.
85. ژیماره، دانیل (1388)، «تاریخ‎ و عقاید معتزله»، ترجمه حمید ملک‎مکان، مجموعه مقالات فرق تسنن، به کوشش مهدی ‎فرمانیان، قم: ادیان، ص311351.
86. سبحانی تبریزی، جعفر (بی‎تا)، تاریخ الفقه اللاسلامی و ادواره، بیروت: دارالأضواء.
87. شریعت‌مدار جزایری، سیدنورالدین (1383)، «تقیه»، فصلنامه شیعهشناسی، ش8، ص2546.
88. شهابی، محمود (1372)، ادوار فقه، تهران: وزارت ‎فرهنگ ‎و ‎ارشاد اسلامی.
89. صابری، حسین (1391)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت.
90. صالح، صبحی (1417)، علوم الحدیث ومصطلحه، بی‎جا، الحیدریه.
91. صفری فروشانی، نعمت الله (1381)، نقش تقیه در استنباط، قم: بوستان ‎کتاب.
92. العاملی،السیدجعفرمرتضی (1365)، زندگانی سیاسی امام رضاj، ترجمه خلیلیان، قم: دفتر نشر فرهنگ ‎اسلامی.
93. عبدالرزاق، مصطفی (2011)، تمهید لتاریخ الفلسفه الاسلامیه، تقدیم محمدحلمی‎عبدالوهاب، مصر: مکتبه ‎الاسکندریه.
94. عبدالساده، رسول‎کاظم (1429)، تفسیر جابر الجعفی صاحب الامامالباقرj، بی‎جا، الاعتصام.
95. عسکری، سیدمرتضی (1415)، القرآنالکریم و روایات المدرستین، تهران: المجمع ‎العلمی ‎الاسلامی.
96. عسکری، مرتضی (1388)، نقش ائمه در احیاء دین، قم: دانشکده‎اصول‎دین.
97. فیاض، عبدالله (1972)، تاریخ ‎التربیه ‎عندالامامیه‎ واسلافهم ‎من ‎الشیعه ‎بین ‎عهدی ‎الصادق ‎والطوسی، بغداد: مطبعه ‎أسعد.
98. کاردان‌پور، محمدحسن (1390)، «معیارهای ‎شناخت‎ احادیث‎ تقیه‎آمیز»، فصلنامه علمیپژوهشی علوم حدیث، بهار و تابستان 1390، ش59، ص193206.
99. کمالی دزفولی، سید علی (1378)، تفسیر قرآن، تهران: انتشارات اسوه.
100. گلپایگانی، محمدرضا (1426)، القضاء والشهادات، تحقیق علی‎حسینی‎میلانی، قم: الحقایق.
101. مدرسی طباطبایی، سیدحسین (1394)، مکتب‎ در فرایند تکامل، نظری ‎بر تطوّر فکری ‎تشیع ‎در سه‎ قرن‎ نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران: کویر.
102. مطهری، مرتضی (1358)، علوم اسلامی، تهران: صدرا.
103. معارف، مجید (1392)، تاریخ ‎عمومی ‎حدیث‎ با رویکرد تحلیلی، تهران: کویر.
104. معرفت، محمدهادی (1418)، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعه ‎الرضویه ‎للعلوم ‎الاسلامیه.
105. معروف الحسنی، هاشم (1411)، سیره الائمه الاثنی عشر، بیروت: دارالتعارف ‎للمطبوعات.
106. مغنیه، محمدجواد (1409)، الشیعه والتشیع، بیروت: دارالجواد.
107. مغنیه، محمدجواد (1378)، تفسیر کاشف، قم: مؤسسه ‎بوستان کتاب.
108. مکارم شیرازی، ناصر (1357)، «تقیه»، مجله درسهایی از مکتب اسلام، شماره 6، ص 10-14
109. مکدرموت، مارتین (1363)، اندیشههای کلامی شیخ مفید، ترجمه ‎احمد ‎آرام، تهران: مؤسسه ‎مطالعات ‎اسلامی ‎دانشگاه ‎مک‎گیل‎.
110. موسوی بجنوردی، کاظم (1384)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: وزارت ‎فرهنگ ‎و ارشاد اسلامی.
111. موسوی غریفی، محی الدین (بی‎تا)، قواعد الحدیث، نجف‎الاشرف: مطبعه‎ الاسلامیه.
112. نعناعه، رمزی (بی‎تا)، الاسرائلیات و أثرها فی کتب التفسیر، دمشق: دارالقلم.