بررسی روش‌شناختی مطالعات تربیت معنوی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانشیار علوم تربیتی، پژوهشکده علوم رفتاری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

چکیده

مقدمه و اهداف: در دهه‌های اخیر، به تبع ورود بحث «تربیت معنوی» به کشور، این موضوع مورد توجه بسیاری از پژوهشگران از رشته های مختلف قرار گرفته است. تأمل در این زمینه نشان می‌دهد که گرچه پژوهش‌های قابل توجهی در قالب رساله، پایان‌نامه، مقاله و کتاب در زمینه تربیت معنوی انجام و منتشر شده‌اند، با این حال، تنها تعداد معدودی از آنها به صورت روشمند و عمیق به این موضوع پرداخته‌اند و بر همان اساس، حرف جدی برای زدن دارند؛ در حالی که عنصر روشمندی، مهم‌ترین عنصر در اثربخشی تحقیق است. از این‌رو، بررسی دقیق و آسیب‌شناسانه پژوهش‌های تربیت معنوی از جهت روش تحقیق، یک نیاز جدی است تا مسیر طی شده طی این دو دهه مورد تأمل انتقادی قرار بگیرد و با رفع کاستی‌ها در پژوهش‌های بعدی، محتوای علمی‌تر، دقیق‌تر و اصیل‌تر فراهم شده، در اختیار دست‌اندرکاران تربیت معنوی قرار گیرد. این پژوهش در همین راستا انجام شده است. هدف این تحقیق بررسی روش‌شناسی مطالعات تربیت معنوی در ایران با رویکرد آسیب‌شناسانه است.
روش: رویکرد این تحقیق، آسیب‌شناسانه و انتقادی بود. در این تحقیق 90 مطالعه منتشر شده و در دسترس بین سال‌های 1385 تا 1400 در قالب پایان‌نامه، رساله و مقاله معتبر داخلی در زمینه تربیت معنوی از لحاظ بایستگی‌ها و استانداردهای روش پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. سؤال تحقیق این بود که آثار مربوط به تربیت معنوی در ایران به لحاظ روش‌شناسی چه کاستی‌هایی دارند.
یافته‌ها: کاستی‌های شناسایی شده به لحاظ روش‌شناسی مطالعات تربیت معنوی در ایران، بدین ترتیب هستند: عدم تمایز مفهومی (بین تربیت معنوی، تربیت دینی، تربیت اخلاقی و تربیت عرفانی)، غفلت از بحث‌‌های مبنایی(مانند فقدان چارچوب نظری و مبنای نظری، عدم تعریف مفاهیم کلیدی تحقیق)، گسست میان پژوهش‌های نظری و کاربردی(وجود نوعی گسست میان بحث‌های نظری و کاربردی؛ در حالی که برای نظریه‌پردازی در تربیت معنوی لازم است ابتدا مباحث نظری آن را روشن کنیم و بعد به سراغ مباحث کاربردی برویم)، کمبود پژوهش‌های چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای (و اکتفا به نگاه تک بعدی)، ورود غیرتخصصی(در برخی از مطالعاتی که با عنوان «تربیت معنوی» توسط افرادی غیر از متخصصان علوم تربیتی صورت می‌گیرد، «روش‌های تربیتی»، «اصول تربیتی»، «مبانی تربیتی» و نظایر اینها که اصطلاحاتی کاملاً تخصصی هستند، دقیق و بجا به کار گرفته نمی‌شوند؛ چرا که پژوهشگر به قدر کافی حساسیت نظری و تخصص علمی در این مورد ندارد)، بلاتکلیفی در سطح بومی‌سازی (بلاتکلیفی در نحوه استفاده از منابع اسلامی و غربی، ترکیب غیرروشمند معنویت اسلامی و غربی و توجه نکردن به اصالت اسلامی، گرفتن «چیستی» تربیت معنوی از آثار اندیشمندان غربی و «چگونگی» آن از منابع اسلامی، ترکیب تعاریف غربی و اسلامی و عدم موضع‌گیری مشخص و اصیل در این مورد، التقاط در بخش راهکارها و روش‌های تربیتی، استفاده از ملاک‌ها و مقیاس‌ها و پرسشنامه‌های غربی تربیت معنوی در پژوهش‌های اسلامی − ایرانی، اتخاذ چارچوب و مؤلفه‌های تربیت معنوی از نظریه‌های غربی و سپس جایگزین کردن محتوا با منابع دینی)، غفلت از مسئله‌محوری(موضوع محور بودن و غفلت از مساله‌ها)، پژوهش‌های سطحی و بدون تحلیل‌های عمیق(ساده‌سازی چیزی که دارای ماهیت ساده‌ای هم نیست و ابعاد و لایه‌های مختلفی دارد، شتابزدگی و کم‌مهارتی در تحلیل)، فقدان انسجام و پراکنده‌نویسی (نداشتن سناریوی مشخص برای پژوهش و عدم تبعیت از رویکرد و روش تحقیق مناسب و گاه نداشتن هیچ روش تحقیقی در برخی مطالعات تربیت معنوی)، روشمند نبودن در مطالعات تطبیقی و انتقادی، و در نهایت، کم‌توجهی به اخلاق حرفه‌ای پژوهش در برخی تحقیقات (گاهی، ذکر مطالب بدون ارجاع دادن به منبع اصلی).
بحث و نتیجه گیری: بر اساس یافته‌ها، تهیه یک کلان پروژه منسجم برای این حوزه پژوهشی نسبتاً جدید و همچنین، طراحی و تنقیح مدل‌های همکاری چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای در مطالعات تربیت معنوی در کشور ضروری است.
سپاسگزاری: این مقاله حاصل پژوهشی است که با حمایت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه انجام گرفته است. بدین وسیله از حمایت‌های آن پژوهشگاه قدردانی می‌گردد.
تعارض منافع: تعارض منافعی در این مقاله وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Methodological Examination of Spiritual Education Studies in Iran

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Vojdani 1
  • Mohammad Davoudi 2
1 Associate Professor, Faculty of Theology and Religions, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Educational Sciences, Behavioral Sciences Research Institute, Research Institute of Hawza and University, Qom, Iran
چکیده [English]

Introduction and Objectives: Following the introduction of “spiritual education” into Iran in recent decades, this subject has garnered significant attention from researchers across various disciplines. Reflection in this area reveals that although considerable research in dissertations, theses, papers, and books has been conducted and published on spiritual education, only a few have addressed this topic methodically and deeply; thus, they have substantial contributions to make. The methodological element is the most crucial factor in the effectiveness of research. Therefore, a precise and critical examination of spiritual education research from a methodological perspective is necessary. This allows for a critical reflection on the path taken over the past two decades and, by addressing deficiencies in subsequent research, provides more scientific, accurate, and authentic content for those involved in spiritual education. This study was conducted with this objective in mind. This study examines the methodology of spiritual education studies in Iran with a critical approach.
Method: The approach of this study was critical and analytical. 90 published and accessible studies from 2006 to 2021, in the form of theses, dissertations, and reputable domestic papers on spiritual education, were examined considering the necessities and standards of research methodology. The research question was what methodological deficiencies the works on spiritual education in Iran have.
Findings: The identified methodological deficiencies in the studies of spiritual education in Iran are as follows: lack of conceptual distinction (between spiritual education, religious education, moral education, and mystical education), neglect of foundational discussions (such as the absence of a theoretical framework and theoretical basis, lack of definition of key research concepts), incoherence between theoretical and practical research (a kind of incoherence between theoretical and practical discussions; whereas, to theorize in spiritual education, it is necessary to first clarify its theoretical discussions and then go on to practical discussions), shortage of multi-disciplinary and inter-disciplinary research (and reliance on a one-dimensional perspective), non-specialized entry (in some studies titled "spiritual education" conducted by specialists other than educational science specialists, terms like "educational methods," "educational principles," "educational foundations," and similar terms, which are entirely specialized, are not used accurately and appropriately because the researcher does not have sufficient theoretical sensitivity and scientific expertise in this area), uncertainty in the level of localization (uncertainty in how to use Islamic and Western sources, unmethodical combination of Islamic and Western spirituality, and not paying attention to Islamic authenticity, taking the "what" of spiritual education from the works of Western thinkers and the "how" from Islamic sources, combining Western and Islamic definitions without a clear and authentic stance, eclecticism in strategies and educational methods, using Western criteria, scales, and questionnaires of spiritual education in Islamic-Iranian research, adopting the framework and components of spiritual education from Western theories and then replacing the content with religious sources), neglect of problem-centricity (being topic-centric and neglecting issues), superficial research without deep analysis (simplifying something that is not inherently simple and has various dimensions and layers, haste and lack of skill in analysis), lack of coherence and scattered writing (not having a clear scenario for research and not following an appropriate research approach and method, and sometimes having no research method at all in some spiritual education studies), lack of methodological rigor in comparative and critical studies, and finally, lack of attention to research ethics in some studies (sometimes mentioning content without citing the original source).
Discussion and Conclusion: According to the findings of this study, it is essential to prepare a comprehensive project for this relatively new research field and to design and refine models of multi-disciplinary and interdisciplinary collaboration in spiritual education studies in our country.
Acknowledgments: This study was supported by the Research Institute of Hawza and University. This support is Hereby acknowledged.
Conflict of Interest: There is no conflict of interest in this paper. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Spiritual Education
  • Spiritual Education Research
  • Islam
  • Spirituality
  1. اقدامی، یداله؛ حسینی، افضل السادات؛ شرفی، محمدرضا و نرگس سجادیه (1400)، «تبیین الگوی رویکرد معنوی به تربیت دینی در دوره دوم کودکی(مبتنی بر معرفت‌شناسی از منظر علامه طباطبایی)»، تربیت اسلامی، 16(37): ص53-
  2. امیدیان، مرتضی و احمد زندوانیان (1398)، «بومی‌سازی علم روان‌شناسی در راستای تحول و ارتقای علوم انسانی با رویکرد قانون برنامه ششم توسعه»، سیاست‌های راهبردی و کلان، دوره 7، شماره2، تابستان 1398، ص226-
  3. آذربایجانی، مسعود (1396)، تربیت و رشد معنوی در دوره نوجوانی، نشر الگوی پیشرفت، تهران: وابسته به مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
  4. باغگلی، حسین؛ بختیارشعبانی ورکی؛ غفاری، ابوالفضل و علی نهاوندی (1391)، «نقد مفهوم «معنویت» در «تربیت معنوی» معاصر»، معنویت دینی و نوپدید (تشابه ذاتی یا اشتراک لفظی)، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، پاییز 1391، شماره 16.
  5. برنا، خاطره؛ موسوی نسب، سیده مریم؛ جوهری، زهرا و محبوبه رمضان‌زاده (1399)، «ارتباط بین سلامت معنوی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بوشهر»، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، تیر 1399، 20(8)، ص62-
  6. پاپی، سمیه؛ دریکوندی، زهرا و سید جلال هاشمی (1393)، «تربیت معنوی، چیستی و چرایی»، کرمان: همایش ملی انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران، دوره 5.
  7. ثباتی، محمدرضا (1396)، «بررسی مبانی فلسفی تربیت معنوی در سند تحول بنیادین آموزش ‌و پرورش جمهوری اسلامی ‏ایران»، پایان­نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه مازندران.
  8. جمعی از پژوهشگران (1399)، مبانی نظری سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران. تهران: دبیرخانه انقلاب فرهنگی.
  9. حافظ‌نیا، محمدرضا(1391)، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت.
  10. حافظی، علیرضا؛ یارمحمدیان، احمد و امیر قمرانی (1398)، «رهیافت‌های روان‌شناختی انواع توجه در آموزش دینی و معنوی کودکان»، تربیت اسلامی، س14، ش 28، بهار و تابستان 1398، ص159-
  11. حسن، سید عدیل ()، «رفتار معصومینb با بردگان (با تأکید بر تربیت معنوی»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی امام خمینیe - مدرسه عالی تاریخ و ادیان.
  12. حسین پور تنکابنی، رسول (1399)، «تربیت معنوی و بایسته­های معنویت­گرایی در بینش، مَنِش و کُنِش رضویg»، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، سال هشتم، بهار و تابستان 1399، شماره 14.
  13. خسروپناه، عبدالحسین (1393)، در جستجوی علوم انسانی اسلامی، تحلیل نظریه‌های علم دینی و آزمون الگوی حکمی - اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی، ج1، قم: معارف.
  14. دکارت، رنه (1376)، قواعد هدایت ذهن، ترجمه منوچهر صانعی، در: فلسفه دکارت، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
  15. راسکو، پل (1391)، روش مقایسه‌ای، در: راهنمای دین پژوهی؛ آشنایی با ده رویکرد در مطالعه ادیان، ترجمۀ محسن زندی و محمد حقانی فضل، ویراسته رابرت سگال، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
  16. رضایت، غلامحسین؛ غلامعلی، احمد و فاطمه رضایت (1401)، «ماهیت معنویت اسلامی با رویکرد تربیتی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، دوره 30، شماره 54، ص 278-
  17. رضایى اصفهانى، محمدعلى (1388)، «روش‌شناسى مطالعات میان رشته‌اى در تفسیر قرآ ن»، اندیشه دینی دانشگاه شیراز، پیاپی 32، پاییز 1388، ص115-
  18. ساداتی‌نژاد، سید مهدی (1392)، «علوم انسانی و ضرورت مبانی انسان‌شناسی»، پژوهش‌های سیاست اسلامی، شماره 1، بهار 1392، ص5-
  19. سلحشوری، احمد (تابستان 1390)، «حدودوثغور تربیت اخلاقی، تربیت معنوی و تربیت دینی»، رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، دوره 2، شماره 2، (پیاپی 6)، ص41-
  20. شمشیری، بابک؛ رحیمیان، سعید و حسینعلی تجلی اردکانی (1398)، «بررسی برخی مؤلفه‎های برنامه درسی تربیت معنوی در چارچوب سنت‎گرایی سید حسین نصر»، پژوهشهای برنامه درسی، دوره نهم، بهار و تابستان 1398 شماره 1.
  21. صادق‌زاده قمصری، علیرضا (1398)، «گفتگو در تربیت معنوی»، در: تربیت و معنویت، تهران: پردیس تربیتی توانا، وابسته به آستان قدس رضوی، نسخه الکترونیکی.
  22. صادقی اول،‌ هادی و حسین محسنی (1399)، «آسیب‌شناسی مسئله وحدت حوزه و دانشگاه در بومی‌سازی علوم انسانی در ایران». نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال10، شماره2، پاییز و زمستان 1399، ص144-
  23. عشقی، محمدرضا و مسعود جعفری‌نژاد (1397)، «آسیب‌شناسی تربیت معنوی در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران»، هفتمین کنفرانس ملی از الگوی پایه به سوی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
  24. علم‌الهدی، جمیله (1398)، «گفتگو در تربیت معنوی»، در: تربیت و معنویت، تهران: پردیس تربیتی توانا، وابسته به آستان قدس رضوی، نسخه الکترونیکی.
  25. فاضلی، خادم حسین و ابوالفضل ساجدی (1392)،«آسیب‌شناسی تربیت معنوی عبادی فرزند در خانواده هنگام ازدواج، معرفت»، دوره 22، آبان 1392، شماره 191.
  26. فرامرز قراملکی، احد (1383)، «موانع روش‌شناختی توسعه علوم انسانی»، قبسات، دوره 9، شماره 34، پیاپی 34، دی 1383، ص103-
  27. فرامرز قراملکی، احد (1387)، روششناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  28. فکوهی، ناصر(1396)، دانشگاهی که بود، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
  29. کاردان، علیمحمد(1377)، «علوم تربیتی: مطالعات میان‌رشته‌ای»، سخن سمت، شماره 4.
  30. کافی، مجید (1393)، «پارادایم اسلامی روش‌شناختی علوم انسانی»، اسلام و علوم اجتماعی، سال6، شماره 11، بهار و تابستان 1393، ص25-
  31. کیانی، معصومه و مریم پورجمشیدی (1400)،«تبیین تربیت معنوی برای کودکان با تأکید بر مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تربیت رسمی عمومی ایران و بررسی فرصت‌ها و چالش‌های یادگیری الکترونیکی برای آن»، مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، دوره ۶، شماره ۲، ص109-
  32. کیانی، معصومه؛ مهرمحمدی، محمود؛ صادق‌زاده قمصری، علیرضا و محمود نوذری (1394)، «تبیین رویکردهای موجود درباره تربیت معنوی کودکان و نقد آنها با تأکید بر آموزه‎های اسلامی»، تعلیم و تربیت، شماره 126، ص10-
  33. مشکی، مهدی؛ موسوی، سیده افروز و جواد مومن بیلندی (1398)، «طراحی و ارزیابی مقیاس منبع کنترل سلامت معنوی در بین دانشجویان»، دین و سلامت، دوره 7، ش1، ص20-
  34. مشمول حاجی‌آقا، محمدرضا؛ فرمهینی فراهانی، محسن و سینا فروزش (1398)، «تبیین نا‎برخورداری‌های معنوی (برگرفته از آموزه‌های تربیت عرفانی اسلامی) در تربیت و مواجهه با نیاز متربی از دیدگاه مولانا در راستای تحقق حیات طیبه»، مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، سال چهارم، پاییز 1398، شماره 3 (پیاپی 12).
  35. مصباح، علی، (1389)، «واکاوی مفهومی معنویت و مسئله معنا»، اخلاق پزشکی، سال 4، ش 14.
  36. معروفی، یحیی و زهرا کرمی (1392)، «برنامه درسی معنوی، چیستی و چرایی»، چهارمین همایش انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران.
  37. ملکی، حسن (1386)، مقدمات برنامهریزی درسی، تهران: سمت.
  38. موسوی نسب، سید محمدرضا (1393)، «اهداف، اصول و روش‌های تربیت عرفانی»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال6، شماره2، پیاپی 12، پاییز و زمستان 1393، ص19-
  39. میرزامحمدی، محمدحسن (1393)، مقدمه‌ای بر روش‌شناسی پژوهش تطبیقی در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران: نشر آییژ.
  40. نیلی احمدآبادی، محمدرضا (1387)، «جایگاه علوم میان‌رشته‌ای از نظر مباحث علوم تربیتی»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، سال 1، شماره 1، زمستان 1387، ص19-
  41. وجدانی، فاطمه (1401)، «مرور انتقادی بر تحقیقات انجام‌شده درباره تربیت معنوی کودک و نوجوان با رویکرد دینی»، گزارش فرصت مطالعاتی اعضای هیات علمی دانشگاهها در صنعت و جامعه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  42. ورمزیار، محسن؛ احتشامی، علی حسین و منصور خوشخویی (1400)، «نقش آسیب‌های دنیاگرایی در تربیت معنوی از منظر نهج‎البلاغه»، پژوهش‌نامه نهج‌البلاغه، سال 9، شماره 34، ص139-156، تابستان 1400.
  43. Adams, K., Bull, R & Maynes, M. L. (2015), Early childhood spirituality in education: towards an understanding of the distinctive features of young children's spirituality, European Early Childhood Education Research Journal, ISSN: 1350 - 293X (Print) 1752 - 1807 (Online) Journal homepage: http://www.tandfonline.com/loi/recr20, Published online: 12 Jan 2015. European Early Childhood Education Research Journal, 2015.
  44. Arya, K. (2017), Spiritual Education: An Innovative Approach to Manifestation of Perfection, Learning Community: 8(2): 83 - 87.
  45. Dholariya, P., Jansari, A. (2021), Effects of Spiritual education on child development. International Journal of Science, Engineering and Management (IJSEM) Vol 6, Issue 2, February 2021.
  46. Dillon, D. (2001), A review of the Santa Fe Institute: Institutional and individual qualities of expert interdisciplinary work [Working Paper]. Harvard Graduate School of Education, Cambridge, MA. Retrieved October 30, 2007, from http://pzweb.harvard.edu/interdisciplinary/pdf/SantaFe.pdf
  47. Moulin - Stozek, D. (2020), Spiritual Development as an Educational Goal, ECNU Review of Education, 2020, Vol. 3(3) 504–518.
  48. Newell, W. H. (2001), A theory of interdisciplinary studies. Issues in Integrative Studies, 19, 1 -
  49. Newell, W.H. (2001), A Theory of Interdisciplinary Studies. Issues in Interdisciplinary Studies, No. 19, pp. 1 - 25.
  50. Repko, A. (2005), Interdisciplinary practice: A student guide to research and writing (Preliminary edition). Boston: Pearson Custom.
  51. Roy, A. K. (2018), Aurobindo’s ideA on spirituAl education. International Journal of Research in Social Sciences 8 Issue 11, November 2018.
  52. Youngblood, D. (2007), Interdisciplinary Studies and the Bridging Disciplines: A Matter of Process. Journal of Research Practice, Volume 3, Issue 2.