ابعاد الگوی تربیت از منظر مرحوم آیت الله مهدوی کنی رحمه‌الله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، علوم سیاسی، مسائل ایران، گروه مطالعات انقلاب اسلامی، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

2 دانشیار، علوم سیاسی، مسائل ایران، مدیر گروه مطالعات انقلاب اسلامی، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، توجه بسیاری از سیاستمداران و اندیشمندان به اهمیت مسئله تربیت جلب شد و تلاش‌های فراوانی برای ایجاد تحول در فرآیند تربیت صورت گرفت. با این حال، پژوهش‌های انجام‌شده عمدتاً بر وجوه نظری تربیت متمرکز بوده و جنبه‌های عملیاتی آن مورد غفلت قرار گرفته است. آیت‌الله مهدوی کنیe، یکی از مبارزین انقلابی که قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر تربیت جوانان تمرکز داشتند، موفق شدند علاوه بر طرح مباحث نظری در حوزه تربیت، الگوی مدنظر خود را به‌صورت عملیاتی پیاده‌سازی کنند. ایشان این الگو را در مکان‌هایی مانند دانشگاه امام صادقj و حوزه مروی اجرا کردند. از این‌رو، واکاوی بیانات ایشان می‌تواند به ارائه الگویی نوین و عملیاتی در حوزه تربیت کمک کند. در این راستا، بررسی آثار مکتوب و سخنان آیت‌الله مهدوی کنیe در جلسات اخلاق مورد توجه قرار گرفته است تا با استخراج نکات مرتبط با تربیت، الگویی بازطراحی شده و منسجم از دیدگاه‌های ایشان به‌دست آید. آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را فرآیندی پیچیده و ظریف می‌دانستند که نیازمند هدایت و راهنمایی یک مربی توانمند و دلسوز است. ایشان به نقش کلیدی مربی و معلم در مسیر تربیت بیش از هر چیز دیگر اهمیت می‌دادند. در دیدگاه ایشان، مربی باید فراتر از آموزش علم و دانش باشد و به‌عنوان یک الگوی اخلاقی و رفتاری برای تربیت‌شوندگان عمل کند. مربی با صبر و حوصله باید فضایل انسانی و ارزش‌های اسلامی را در افراد نهادینه کند. از این منظر، توجه به نقش مربی نه‌تنها به‌عنوان یک معلم بلکه به‌عنوان یک راهنما و الگوی رفتاری، بخش مهمی از فرآیند تربیت از دیدگاه آیت‌الله مهدوی کنیe است. این نگرش جامع و عملیاتی به تربیت می‌تواند به ارائه الگویی کاربردی و موثر در حوزه تربیت اسلامی منجر شود.
روش پژوهش حاضر با هدف واکاوی دیدگاه آیت الله مهدوی کنیe در خصوص تربیت و استخراج الگوی تربیتی ایشان با استفاده از روش تحلیل مضمون کیفی انجام شده است. تحلیل مضمون کیفی روشی مناسب برای تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی مانند متون، سخنرانی‌ها و اسناد است که در این پژوهش با بررسی آثار مکتوب و بیانات آیت الله مهدوی کنیe به کار گرفته شده است. این روش شامل مراحل مختلفی از جمله کدگذاری، مفهوم‌بندی، مقوله‌بندی و تدوین گزارش است. در مرحله کدگذاری، محقق به دنبال مضامین و مفاهیم کلیدی در متن است. در مرحله مفهوم‌بندی، کدها بر اساس شباهت‌ها و تمایزاتشان در دسته‌های مجزا قرار می‌گیرند. در مرحله مقوله‌بندی، محقق روابط بین دسته‌ها را مشخص می‌کند و در نهایت در مرحله تدوین گزارش، یافته‌های پژوهش به صورت منسجم و سازمان یافته ارائه می‌شود. استفاده از تحلیل مضمون کیفی در این پژوهش به محقق کمک می‌کند تا دیدگاه آیت الله مهدوی کنیe در خصوص تربیت را به طور عمیق و دقیق درک کند و الگوی تربیتی ایشان را استخراج نماید.
در همین راستا منابع مختلفی از جمله کتب منتشر شده از ایشان و همچنین صوت جلسات اخلاق برگزار شده در دانشگاه امام صادقj در نرم‌افزار MaxQDA بارگذاری و سپس در مرحله اول قطعاتی از متن که حاوی مضامین مرتبط با تربیت بودند استخراج و کدگذاری شدند. سپس کدها بر اساس وجوه مشترکشان در دسته‌های مجزا (مفاهیم) قرار گرفتند. در نهایت، مفاهیم مرتبط با یکدیگر تحت عنوان مقوله‌هایی (دسته‌بندی‌های عام‌تر) جمع شدند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار استفاده شده است.
یافته‌ها: آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را به‌منزله سازندگی، تزکیه و به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه تعریف کرده‌اند که بدون ریاضت و رعایت اصل تدریج میسر نمی‌شود. ایشان معتقدند تربیت باید بر محور آموزه‌های «وحیانی - اسلامی» باشد و به‌صورت توأم از وجوه عاطفی و عقلانی بهره ببرد، ضمن اینکه در تقابل رویکرد نظری و عملی، تأکید بیشتری بر آموزه‌های عملی دارد. در این رویکرد تربیتی، خود فرد در اولویت قرار می‌گیرد و باید پیش از ورود به عرصه تأدیب دیگران، نسبت به تربیت خود همت گمارد. در فرآیند تربیت، آیت‌الله مهدوی کنیe اصولی همچون تحصیلی بودن، تقدم نفی رذائل بر کسب فضائل، واقع‌نگری، اختیاری بودن، رابطه معکوس سن و تربیت‌پذیری و ... را مطرح کرده و اصل تدریج را مهم‌ترین اصل در تربیت می‌دانند که تحقق سایر اصول را تسهیل می‌کند.
در راستای تبیین الگوی تربیتی مدنظر آیت‌الله مهدوی کنیe، «مجراهای تربیت» نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مجراها شامل عامل تربیت، لوازم، الزامات، امکانات، روش‌های تربیت و موانعی است که در مسیر تربیت ممکن است به وجود آیند. مقوله «مقصد تربیت» نیز از سه مفهوم اهداف، مخاطبان و خروجی تربیت تشکیل شده است که هر یک از این موارد در فرمایشات آیت‌الله مهدوی کنیe مورد اشاره قرار گرفته‌اند. از جمله عوامل دخیل در تربیت، عوامل قابل‌کنترل مانند محیط زندگی و عوامل غیرقابل‌کنترل نظیر اقتضائات زمانی و توارث مورد توجه هستند. به اعتقاد ایشان، نیت سازنده روح انسان است و شاکله آدمی از آن تشکیل می‌شود. این شاکله می‌تواند نیت‌ساز هم باشد، به این معنا که جنبه‌های روحی انسان به‌واسطه توارث، تربیت یا تأثیر از محیط باقی می‌مانند. این دیدگاه جامع و همه‌جانبه به تربیت، تأکیدی بر نقش فرد در خودسازی و ضرورت تدریجی بودن فرایند تربیت دارد و به تربیت به‌عنوان یک فرآیند پویا و پیچیده می‌نگرد که نیازمند هماهنگی بین وجوه مختلف عقلانی، عاطفی و عملی است.
نتیجه‌گیری: الگوی طراحی‌شده از منظر آیت‌الله مهدوی کنیe تربیت را به‌صورت فرآیندی تدریجی، تحصیلی، اختیاری و واقع‌نگرانه تعریف می‌کند که منشأ آن الهی و محتوای آن ثابت است. این فرآیند بر محور آموزه‌های وحیانی-اسلامی و با توجه به اقتضائات زمان به‌صورت برنامه‌مند در بستر خانواده و جامعه به معرفت‌بخشی می‌پردازد. نقطه آغازین این فرآیند مربی است که اقدامات وی با بهره‌گیری از روش‌های اصلاحی پیش‌برنده و مانع‌زدا، و با تکیه بر اصول تربیت، به‌صورت تصاعدی و هم‌افزا گسترش می‌یابد. هدف این فرآیند به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه با تمرکز بر وجوه عاطفی و عقلانی انسان در راستای تکامل فرد و جامعه است و نتیجه نهایی آن، افراد و جامعه‌ای کارآمد، منطقی و خاضع در برابر حق خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Dimensions of the Model of Education from the Perspective of the Late Ayatollah Mahdavi Kani

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Davoodi 1
  • Naser Jamalzadeh 2
1 Ph.D. Student, Political Science – the Issues of Iran, Member of the Islamic Revolution Studies Group, Faculty of Islamic Studies and Political Science, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Political Science - the Issues of Iran, Head of the Islamic Revolution Studies Group, Faculty of Islamic Studies and Political Science, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Introduction: After the victory of the Islamic Revolution in Iran, many politicians and thinkers turned their attention to the importance of education, and led to numerous efforts to transform the educational process. However, most research has focused on the theoretical aspects of education and neglected its practical dimensions. Ayatollah Mahdavi Kani, a revolutionary figure who focused on youth education before and after the revolution, could discuss theoretical issues in education and implement his educational model practically. He applied this model in places like Imam Sadiq University and the Marvi Islamic Seminary (Hawza). Therefore, examining his statements can help provide a new and practical model in education. This study analyzes Ayatollah Mahdavi Kani’s written works and ethical speeches to extract relevant educational insights and redesign a coherent model based on his views. He viewed education as a complex and delicate process requiring the guidance of a capable and compassionate mentor. He would overemphasize the crucial role of the mentor and teacher in the educational journey. In his view, a mentor should go beyond teaching knowledge and act as a moral and behavioral role model for the students. With patience, the mentor should internalize human virtues and Islamic values in individuals. From this perspective, the mentor’s role as a guide and behavioral model is a significant part of the educational process according to Ayatollah Mahdavi Kani. This comprehensive and practical approach to education can lead to an effective and applicable model in Islamic education.
Research Method: This study analyzes Ayatollah Mahdavi Kani’s educational views and extracts his educational model using qualitative thematic analysis. This method is suitable for analyzing qualitative data such as texts, speeches, and documents. The study involves several stages: coding, conceptualization, categorization, and report writing. During the coding stage, we identify key themes and concepts in the text.
In the conceptualization stage, codes are grouped into distinct categories based on their similarities and differences. In the categorization stage, we identify relationships between categories. The research findings are presented in a coherent and organized way in the report writing stage. Using qualitative thematic analysis helps us deeply and accurately understand Ayatollah Mahdavi Kani’s views on education and extract his educational model.
Various sources, including his published books and recordings of ethical sessions held at Imam Sadiq University, were loaded into the MaxQDA software. In the first stage, text segments containing themes related to education were extracted and coded. Then, the codes were grouped into distinct categories (concepts) based on their common aspects. Finally, related concepts were grouped under broader categories (general classifications). The software was used for data analysis.
Findings: Ayatollah Mahdavi Kani defined education as the construction, purification, and actualization of potential talents, which cannot be achieved without asceticism and adherence to gradualism. He believed that education should be centered on “revealed-Islamic” teachings and that it should simultaneously utilize emotional and rational aspects, with a greater emphasis on practical teachings over theoretical ones. In this educational approach, the individual is prioritized, and he must strive to educate himself before attempting to educate others. In the educational process, Ayatollah Mahdavi Kani proposed principles such as being achievable, prioritizing the elimination of vices over acquiring virtues, realism, voluntariness, the inverse relationship between age and educability, and so on. He considered gradualism the most important principle, facilitating the realization of the other principles.
Explaining Ayatollah Mahdavi Kani’s educational model, the “channels of education” were also discussed. These channels include the educator, requirements, necessities, facilities, educational methods, and potential obstacles in the way of education. The “destination of education” category comprises three concepts: objectives, audiences, and the outcomes of education, all of which were mentioned in Ayatollah Mahdavi Kani’s statements. Factors involved in education include controllable factors like the living environment and uncontrollable factors such as temporal exigencies and heredity. He believed that intention shapes the human spirit and forms the essence of a person. This essence can also shape intentions; that is, the spiritual aspects of a person remain due to heredity, education, or environmental influence. This comprehensive and holistic view of education emphasizes the individual’s role in self-improvement and the necessity of gradualism in the educational process. This view considers education dynamic and complex, requiring coordination between rational, emotional, and practical aspects.
Conclusion: The designed model from Ayatollah Mahdavi Kani’s perspective defines education as a gradual, achievable, voluntary, and realistic process with a Divine origin and fixed content. This process, centered on “revealed-Islamic” teachings, and considering temporal exigencies, systematically imparts knowledge within the family and society. The starting point of this process is the educator, whose actions, utilizing progressive and obstacle-removing methods and relying on educational principles, expand exponentially and synergistically. In aiming for the perfection of the individual and society, this process actualizes potential talents by focusing on the human emotional and rational aspects. The ultimate result is an efficient, logical, and humble society before the truth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Education
  • Ayatollah Mahdavi Kani
  • Islamic Education
  • Socialization
  1. احسانی، محمد (1399). نظام تربیت دینی از منظر امام خمینی. تهران: پژوهشکده امام خمینیe و انقلاب اسلامی.
  2. باقری، خسرو (1385). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی (جلد اول). تهران: مدرسه.
  3. پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی (پارسا) (1392). منبع‌شناسی تعلیم و تربیت: کارنامه منابع پیرامون تعلیم و تربیت. تهران: پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی.
  4. جعفری‌هفت‌خوانی، نادر (1393). سیاست اخلاقی اخلاق سیاسی. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  5. حاجی‌ده‌آبادی، محمدعلی (1377). درآمدی بر نظام تعلیم و تریت اسلامی. قم: انتشارات دفتر تحقیقات اسلامی.
  6. حبیبی، رضا (1394). «مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه آیت‌الله جوادی‌آملی». تهران: دوفصلنامه حکمت اسرا. شماره 25.
  7. حسینی‌زاده، سیدعلی، و محمد داوودی (1398). سیره تربیتی پیامبرn و اهلبیتb. تهران: سمت.
  8. خواجه سروی، غلامرضا (1385). خاطرات آیت‌الله مهدوی‌‌کنیe. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  9. دانایی‌فرد، حسن، الوانی، سیدمهدی و عادل آذر (1390). روش‌شناسی پژوهش کمی در مدیریت، رویکردی جامع. تهران: صفار (اشراقی).
  10. داودی، محمدرضا و حامد کیانی مجاهد (1399). «اصول سیاست خارجی مطلوب جمهوری اسلامی ایران در دیدگاه آیت‌الله مهدوی‌‌کنیe». همدان: فصلنامه پژوهشنامه انقلاب اسلامی. سال دهم شماره 2.
  11. داوودی، محمد، بهشتی، محمد و سعید بهشتی (1399). درآمدی بر فلسفه‌های تعلیم و تربیت در تمدن اسلامی. تهران:‌ سمت.
  12. دلشاد تهرانی، مصطفی (1377). سیری در تربیت اسلامی. تهران: موسسه نشر و تحقیقات ذکر.
  13. دهخدا، علی اکبر (1373). لغت نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  14. روابط عمومی دانشگاه امام صادق.
  15. ساسانی، فرشته (1388). «مبانی تعلیم و تربیت اسلامی». فصلنامه مطالعات قرآنی جامعه. شماره 66.
  16. سورین، ورنر و جیمز تانکارد (1386). نظریه‌های ارتباطات. ترجمه علیرضا دهقان. ‌تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  17. سیدامامی، کاووس (1391). پژوهش در علوم سیاسی. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  18. عالم‌زاده نوری، محمد (1385). «ملکات اخلاقی». گاه‌نامه پگاه حوزه. شماره 198.
  19. عترت دوست، محمد (1396). سلسله تقریرات دروس تفسیری سوره مبارکه حمد. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  20. عترت دوست، محمد (1397الف). سلسله تقریرات دروس تفسیری سوره مبارکه بقره. ج1. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  21. عترت دوست، محمد (1397ب). سلسله تقریرات دروس تفسیری سوره مبارکه بقره. ج2. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  22. عترت دوست، محمد (1397ج). سلسله تقریرات دروس تفسیری سوره مبارکه قدر. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  23. عترت دوست، محمد (1398). سلسله تقریرات دروس تفسیری سوره مبارکه بقره. ج3. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  24. عسکرپور، زهرا و نجفی، محمد و نوروزی رضاعلی (1399). «مفهوم‌شناسی محیط در قرآن کریم و نقش تربیتی آن». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. شماره 47.
  25. عمید، حسن (1375). کتاب فرهنگ. تهران: امیرکبیر.
  26. فاطمی‌پور، علی و مرتضی رجایی (1401). تربیت اسلامی از نگاه رهبر فرزانه انقلاب. قم: شهیدکاظمی.
  27. فرزندی، عباسعلی و سینا ترکاشوند (1399). واکاوی مفاهیم الگو، نظریه، اندیشه، منظومه و مکتب و ارتباط آنها با یکدیگر. تهران:انتشارات دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی.
  28. کریپندورف، کلوس (1378). تحلیل محتوا مبانى روششناسى. ترجمه: هوشنگ نایبى. تهران: انتشارات روش.
  29. مصباح یزدی، محمدتقی (1391). فلسفه تعلیم تربیت اسلامی. تهران: موسسه فرهنگی مدرسه برهان (انتشارات مدرسه).
  30. مطهری، مرتضی (1373). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: صدرا.
  31. مقام معظم رهبری(1376). سخنرانی در خطبه‌های نماز جمعه

https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id

  1. موحدیان، ‌میلاد، و مهدی پورجعفری‌صدرآباد (1398). سیاست‌مدار صادق. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  2. موسوی، سید مهدی (1387). «درآمدی بر تربیت سیاسی از دیدگاه قرآن کریم». فصلنامه راه تربیت. سال دوم. شماره 5.
  3. مهدوی‌کنیe (آیت‌الله)، محمد‌رضا (1397). نقطه‌های آغاز در اخلاقعملی. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  4. مهری نژاد، ابوالقاسم و پریسا اصغری نژاد (1394). تربیت از دیدگاه معصومین و قرآن کریم. تهران: آوای نور.
  5. ‌هاشمی، سیدحسین (1388). «چیستی و اهداف تربیت». فصلنامه پژوهشهای قرآنی. شماره 60.
  6. یاسمی، علی و میلاد موحدیان (1399). سیاست انقلابی. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  7. Braun, V. & Clarke, V. (2006). “Using thematic analysis in psychology“, Qualitative Research in Psychology, Vol. 3, No. 2.
  8. King, N. Horrocks,C & Brooks,J(2018). interviews in qualitative research. SAGE publications limited.