باور به توفیق الهی و نقش آن در تربیت اخلاقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار، گروه علوم تربیتی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قم، ایران

چکیده

مقدمه و اهداف: فرایند تربیت تمامی ساحت‌ها و حوزه‌های زندگی انسان را در برمی‌گیرد. حوزه تربیت اخلاقی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین، حساس‌ترین و زیربنایی‌ترین ساحت‌های تربیتی، همواره موردتوجه بوده است. تربیت اخلاقی فرآیند زمینه‌سازی و به‌کارگیری شیوه‌هایی جهت شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب ضد اخلاقی در خود یا دیگری است (بناری،‌ 1379، 539-568). به بیانی ساده‌تر می‌توان تربیت اخلاقی را به فراهم کردن زمینه‌های لازم برای شکل‌دهی و شکوفاسازی صفات، ‌ملکات و رفتارهای خود و دیگران در راستای رسیدن به فلاح و سعادت تعریف کرد.
در فرایند تربیت به‌طور کلی از عوامل اثرگذاری مانند وراثت، ‌محیط و اراده یاد می‌شود. ازاین‌رو در فضاهای تعلیم و تربیت نیز تمام برنامه‌های تربیتی بر اساس همین عوامل برنامه‌ریزی می‌شود.
در نگاه مکاتب الهی و اسلامی و در ادبیات دینی اعم از آیات، روایات و کلمات اندیشمندان اسلامی که بر ایمان به خداوند و اعتقاد به توحید ربوبی مبتنی است بر نقش عوامل غیرمادی یا متافیزیکی مانند توفیقات الهی، تأکید شده است. به‌گونه‌ای که همه عالمان دینی موفقیت خود را در گذراندن مدارج عالی معرفتی و اخلاقی به توفیق الهی معرفی کرده‌اند.
ازاین‌رو پژوهش حاضر، ضمن بازخوانی موضوعاتی مانند حقیقت توفیق الهی، رابطه توفیق الهی با مراتب آفرینش و سایر اسماء الهی،‌ اراده و تلاش انسان و همچنین عوامل جذب توفیق الهی، به این پرسش محوری می‌پردازد که باور به توفیق الهی یعنی «اعتقاد به اینکه خداوند متعال اسباب رسیدن به یک امر مطلوب را سامان دهی و هماهنگ می‌کند» چه رابطه‌ای باتربیت اخلاقی دارد یا اینکه باور به توفیق الهی چگونه بر تربیت اخلاقی اثر می‌گذارد.
روش: این پژوهش با رویکردی درون‌دینی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی و با هدف توصیف و تحلیل نقش توفیق الهی بر تربیت اخلاق انجام گرفته است.
نتایج: مُوَفِّق یکی از اسماء الهی است و به معنی هماهنگ‌کننده و سازگارکننده اسباب و شرایط برای رسیدن به هدف است. این اسم در همه مراحل و مراتب هستی از مشیت الهی تا آفرینش و رسیدن به نتیجه، نقش سازگاری بین اسباب را دارد. این بررسی نشان داده که توفیق در عالم انسانی سازگاری بین ربوبیت تکوینی و ربوبیت تشریعی است و در میان همه اسباب اراده انسان به عنوان یکی از اسباب رابطه طولی با اراده الهی دارد.
ازآنجاکه بر اساس توحید افعالی تدبیر عالم و همه کارها با اجازه خداوند انجام می‌شود، بنابراین در طریق خودسازی و مبارزه با نفس نیز باید توجه داشت که تنها با تکیه‌بر علم و آگاهی و تلاش خود نمی‌توان مراحل سعادت و کمال را طی کرد. ازاین‌رو انسان باید تنها بر یاری و مدد الهی تکیه کند و باور داشته باشد بدون توفیق و عنایت خداوند نمی‌تواند بر نفس و خواهش‌های آن پیروز شود (مصباح یزدی،1383، 268).
بررسی‌های انجام‌شده نشان داد که باور به توفیق الهی باعث ایجاد انگیزه و اراده برای تلاش؛ ایجاد آرامش و‌ تحمل مشکلات؛ دوری از ناامیدی؛‌ پرورش فروتنی و دوری از غرور و خودخواهی؛‌ احساس فقر الی الله و روح مراقبه بر عوامل و موانع کسب توفیق، می‌شود. این مراقبت‌ها افزون بر رشد اخلاق فردی بر روابط اجتماعی و اخلاق اجتماعی انسان بادیگران نیز تأثیر مثبت می‌گذارد.
در بررسی هندسه روایات مربوط به توفیق الهی نیز روشن شد که در برخی از روایات توفیق عامل تعالی‌بخش و دوری‌کننده از دنیاگرایی، معصیت و انجام واجبات معرفی شده است. در برخی دیگر از روایات نیز رسیدن به سعادت و فوز به عنوان غایت تربیت اخلاقی به توفیق الهی نسبت داده شده است و همچنین معصومین اجابت دعاهای خود را با توفیق الهی همراه ساخته‌اند؛ و در پایان به این نکته اشاره شد که در قرآن کریم نیز موارد بسیاری از ارزش‌ها اخلاقی مانند صبر؛ استقامت و استمداد؛ رعایت مال حلال، توبه و استغفار؛ موعظه‌پذیری، احترام به والدین، داشتن هم‌نشین خوب، به توفیق، لطف و عنایت و راهنمایی پروردگار نسبت داده شده است.
بحث و نتیجه‌گیری: در ادبیات دینی توفیق الهی به عنوان یکی از موضوعات مهم و اساسی معرفی شده است؛ و به بندگان سفارش شده است توفیق الهی را فراموش نکرده و در کارهای خود توجه و درخواست از خداوند متعال را فراموش نکنند؛‌ از این رو بر دست اندرکاران تربیت، مربیان و متولیان لازم است با باور به این موضوع بحث از توفیق الهی را مورد توجه قرار داده و متربیان خود را نسبت به عوامل کسب توفیق و موانع دستابی به توفیق الهی آشنا سازند و در منابع آموزشی معرفتی نیز درس‌هایی به این موضوع اختصاص داده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Divine Success and Its Relationship with Moral Education

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammadreza Mosavinasab
  • Hadi Hoseinkhani
Assistant Professor, Department of Educational Sciences, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran.
چکیده [English]

Introduction and Objectives: Education encompasses all aspects and domains of human life. Moral education has always been paid attention to as one of the most important, sensitive, and fundamental domains. Moral education is providing conditions and employing methods to foster, strengthen, and establish moral qualities, behaviors, and manners, while also correcting and eliminating immoral traits, behaviors, and manners in oneself or others (Banari, 2000, pp. 539-568). In simpler terms, moral education can be defined as providing the necessary conditions for shaping and nurturing the traits, dispositions, and behaviors of oneself and others towards attaining success and happiness. Factors such as heredity, environment, and will, are generally mentioned in the educational process. Thus, all programs are planned based on these factors in the settings of education. In the perspective of Divine and Islamic schools of thought and religious literature, including verses, narrations, and the Islamic thinkers' words based on faith in Allah and belief in Divine Lordship, the role of non-material or metaphysical factors such as Divine success is emphasized. All religious scholars have attributed their success to Divine success in attaining high knowledge levels and morality. Therefore, this study, while reviewing topics such as the reality of Divine success, its relationship with the stages of creation and other Divine names, human will and effort, and factors attracting Divine success, addresses the central question: What is the relationship between belief in Divine success, defined as the belief that Allah, the Almighty, organizes and coordinates the means to achieve a desired outcome and moral education? Or, how does belief in Divine success impact moral education?
Method: This study, with an intra-religious approach and using library and documentary sources, describes and analyzes the role of Divine success in moral education.
Results: One of the Divine names is 'Muwaffiq', the coordinator and harmonizer of causes and conditions to achieve an objective. This name plays a role in all stages and levels of existence, from Divine will to creation and achieving results. This study shows that in the human realm, Divine success harmonizes between Divine creative Lordship and legislative Lordship, and among all causes, the will of humans is considered one of the causes of a longitudinal relationship with Divine will. Since, based on the principle of Divine action, the management of the world and all affairs is conducted with Divine permission, it is necessary for the path of self-improvement and the struggle against the self to realize that one cannot traverse the stages of happiness and perfection solely by relying on one's knowledge, awareness, and efforts. Thus, one must rely on only Divine aid and believe that without Divine success and grace, he cannot overcome the self and its desires (Mesbah Yazdi, 2004, p. 268).
The studies show that belief in Divine success creates motivation and will to strive; brings peace and tolerance for difficulties; distances one from despair; fosters humility and deters pride and selfishness; instills a sense of dependency on Allah and a spirit of vigilance concerning the factors and obstacles to obtaining Divine success. In addition to enhancing individual morality, this vigilance positively affects social relationships and morality with o thers. The structure of narrations related to Divine success also revealed that, in some narrations, Divine success is introduced as a factor that elevates and distances one from worldly attachments, sin, and performing obligatory acts. In other narrations, achieving happiness and ultimate success, as the goal of moral education, is attributed to Divine success, and the infallibles have accompanied the acceptance of their prayers with Divine success. It was also noted that the Holy Qur'an attributes many moral values, such as patience, perseverance, seeking assistance, maintaining lawful wealth, repentance and forgiveness, being receptive to advice, respecting parents, and having good company, to Divine success, grace, and guidance.
Discussion and Conclusion: In religious literature, Divine success is introduced as an important and fundamental topic; believers are advised not to forget Divine success and always seek and request it from Allah, the Almighty, in their affairs. Therefore, educators, trainers, and those responsible should pay attention to Divine success and acquaint their trainees with the factors of obtaining and the obstacles to achieving Divine success, and educational resources should also allocate lessons to this topic.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine Success
  • Moral Education
  • Belief In Divine Success
  1. * قرآن کریم،‌ ترجمه انصاریان (1383). قم:‌ انصاریان.

    * نهج‌البلاغه، صبحی صالح (1414). قم: دارالهجره.

    * علی بن الحسینj (1376). صحیفه سجادیه. ‌قم: دفترنشر الهادی.

    1. ابن ابی الحدید،‌ عبد الحمید بن هبة الله‏ (1404 ق)‏. شرح نهج البلاغة. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
    2. ابن بابویه (صدوق)،‌ محمد بن علی‌ (‌1398ق). توحید.‌ قم: جامعه مدرسین.
    3. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏ (1363ق). تحف العقول. مصحح: غفارى. علی‌اکبر. قم: ‌جامعه مدرسین‏.
    4. بابایی خورزوقی (1399). توفیق انجام کار خیر. اصفهان: دارخوین. چاپ دوم.
    5. بحرانی، سید هاشم (1415). البرهان فی تفسیر القرآن. قم، موسسه البعثه.
    6. بناری، ‌علی همت (1379). بررسی اولویت‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علیj در نهج‌البلاغه. مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی.‌ تهران: آموزش‌وپرورش.‌ شماره 4، 539−
    7. تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد‌ (1410). تصنیف غررالحکم و درر الکلم. ترجمه و تصنیف مصطفی درایتی.‌ قم: دارالکتاب الاسلامی.
    8. تهرانی، مجتبی (1391). ادب الهی. قم، مصابیح الهدی.
    9. جمعی از نویسندگان (1395). درآمدی بر نظام‌نامه تربیتی المصطفیn. قم:‌ مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفیn.
    10. جوادی‌آملی، ‌عبدالله (1395). تفسیر تسنیم.‌ قم:‌ اسراء. ج39.
    11. حسینی تختی، محمد و سید محمد علی مسعودی (1396). توفیق و عوامل تحقق آن در روایات. قم: علوم و معارف قرآن و حدیث.
    12. حسینی تهرانی، سید محمد حسین (1395). رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب.‌ مشهد: علامه طباطبایی.
    13. حسینی، محمد و سوده عرب احمدی (1400). توفیق الهی از منظر آیات و روایات. قم: فروغ فردا.
    14. حیدر زاده، ناصر و معصومه بهروان فر (1402). راهکارهای کسب توفیق الهی و پیامدهای آن از منظر آیات و روایت. فصلنامه کتاب وسنت، دوره 5، شماره 10.
    15. دیالمه،‌ نیکو (1390). مفهوم‌شناسی سنت توفیق و اسباب تحقق آن از منظر وحی. میبد: دانشگاه میبد. دوره 1، شماره 4.
    16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (‌1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم. چ اول.
    17. رشید رضا، محمد (1414ق). تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار. بیروت: دار المعرفة. چ 1.
    18. رفیعی، ‌بهروز (1396). درنگی در نسبت اراده باتربیت اخلاقی. قم: دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اسلامی و روانشناسی. س11، شماره 21.
    19. رنجبر حسینی، محمد و سوده عرب احمدی (1400). توفیق الهی از منظر آیات. قم: فروغ فردا.
    20. شاه‏عبدالعظیمى، حسین (1363). تفسیر اثنى عشرى. تهران: میقات. چ 1.
    21. صحرایی، محمود (1388). عوامل سلب توفیق. قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
    22. طباطبایى، محمدحسین‏ (‌1374). ‌ترجمه تفسیر المیزان.‌ ترجمه محمد باقر موسوى همدانی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه دفتر انتشارات اسلامى‏.‌‌ ج10 و 12.
    23. طبرسی،‌ فضل بن حسن (1372ش)‏. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو. چ سوم.
    24. العروسى الحویزى، عبد على بن جمعة (1415). نور الثقلین. تصحیح سید هاشم رسولى محلاتى. قم: اسماعیلیان.
    25. فقیهی،‌ سید مجتبی (1391). عوامل بیرونی مؤثر بر نیازهای انسان. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    26. قمی،‌ عباس (1379). ‌مفاتیح الجنان.‌ تهران: اسوه،‌ چ چهارم.
    27. مجلسی، محمدباقر (1381). بحارالانوار. بیروت: داراحیاء التراث العربی. [بی­تا]. کتابخانه دیجیتال نور.
    28. مدنی، علیخان بن احمد (1409).‌ ‌ریاض السالکین. قم: جامعه مدرسین. ج7.
    29. مصباح یزدی،‌ محمد تقی (1383). به سوی خودسازی. قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى­u.
    30. «ــــــــ» (1384). به سوی تو. قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینىu.
    31. «ــــــــ» (1389).‌ آموزش عقاید. قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینىu.
    32. «ــــــــ» (1396). نظریه حقوقی اسلام. قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینىu.
    33. «ــــــــ» (‌1398). اخلاق در قرآن.‌ قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینىu­، ج1. ‌
    34. معین،‌ محمد، (1384). فرهنگ معین.‌ (یک‌جلدی). تهران: ‌ساحل. ‌
    35. موسوی سبزواری، سید عبد الاعلی (1414). مواهب الرحمن فی تفسیر اللقرآن. نجف: موسسه المنار.
    36. نظام اعرج، حسن بن محمد (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏. ‌بیروت: دارالکتب العلمیه.