تجدید تجربه ی تربیت عقلانی اخوان الصفا به عنوان برون رفتی از چالش های موجود در نظام تعلیم و تربیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای فلسفه ی تعلیم‌وتربیت، گروه علوم تربیتی، دانشکده‌ی روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 استادیار گروه علوم تربیتی، دانشکده‌ی روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 استاد، گروه فلسفه و کلام اسلامی‌‌، دانشکده‌ی الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان‌‌‌، اصفهان، ایران.

چکیده

هدف از انجام این پژوهش بررسی تجدید تجربه‌ی تربیت عقلانی اخوان‌الصفا به‌عنوان برون‌رفتی از چالش‌های موجود در نظام تعلیم و تربیت است‌‌‌. اخوان‌الصفا از جمله اندیشمندان اسلامی است که اهتمام ویژه‌‌ای به تربیت عقلانی در پرتو آموزه‌های دینی داشته‌اند، از منظر این اندیشمندان تربیت یعنی حرکت از قوه به فعل یا حرکت از امکان به وجود‌‌‌. تعلیم و تربیت تلاش (معلمان) برای پرورش و ارتباط با دانش‌آموز است‌‌‌. همچنان که در این مسیر انگاره‌های جدید تعلیم و تربیت ناظر بر تعامل با فراگیر از سوی مربیان تأکید شده است‌‌‌. اخوان تربیت عقلانی را از قوه به فعل رساندن نهاده‌های سرشتی انسان ‌می‌دانند و تصریح می‌کنند که عالمان علّامه بالفعل و متعلمان، علّامه بالقوه‌اند و تعلیم چیزی نیست مگر به فعلیت رساندن آنچه بالقوه است، و یادگیری هم رسیدن از قوّه به فعلیت است‌‌‌. ناظر بر این مبنا وظیفه معلم به‌روزرسانی استعدادها و مهارت‌های بالقوه فراگیران است‌‌‌. بدین ترتیب می‌توان گفت که آموزش کنش و واکنش بین دو قطب تربیت، یعنی بین معلم و متعلم است‌‌‌. از سوی دیگر به رهاوردهای تجربه عقلانی اخوان در تربیت رسمی اشاراتی خواهد شد‌‌‌. به‌گونه‌‌ای که تربیت در پرتوانگاره‌ی عقل شاید بتواند از بار مشکلات موجود در تربیت رسمی بکاهد و فراگیران را برای زندگیِ بهتری تمهید نماید‌‌‌. پژوهش حاضر کیفی است و از روش تحلیلی- اسنادی بهره می‌گیرد که با گرد‌‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌‌ای انجام گرفته است‌‌‌.  این پژوهش را می‌توان از جمله پژوهش‌های فلسفه تعلیم و تربیت دانست چراکه ابتدا فلسفه تربیت عقلانی اخوان‌الصفا را بررسی کرده و سپس به تأمل و استنتاج دلالت‌های تربیتی آن می‌پردازد‌‌‌. در پژوهش کنونی با مطالعه منابع گوناگون در قالب استخراج، تجزیه و تحلیل و طبقه‌بندی متون در آثار اخوان‌الصفا، به‌ویژه رسائل اخوان‌الصفا، پیرامون تربیت عقلانی و استخراج دلالت‌های تربیتی آن صورت گرفته است‌‌‌. پژوهشگر سعی در تفسیر و تفهیم مطالب استخراج‌شده و تبیین آنها دارد، و در نهایت در پایان در این تحقیق، با ارائه نتیجه‌‌گیری، حاصل این بررسی بیان شده است‌‌‌. روش به‌کار‌رفته در بررسی پاسخ به سؤالات پژوهش، روش توصیفی - تحلیلی است، که با استفاده از منابع مکتوب صورت می‌گیرد‌‌‌. در این پژوهش فلسفه تربیت عقلانی اخوان‌الصفا به‌عنوان مبنایی برای تربیت عقلانی و معنوی انسان در نظر گرفته می‌شود، در این راستا از روش تحلیل محتوای کیفی مفهومی برای مشخص شدن فلسفه تربیت عقلانی اخوان‌الصفا و بررسی دلالت‌های تربیتی آن استفاده می‌شود‌‌‌.
یافته‌های پژوهش کنونی نشان می‌دهد که راهکارهای برون‌رفتن از چالش‌های نظام تعلیم و تربیت موجود با توجه به تربیت عقلانی اخوان‌الصفا عبارتند از‌‌: 1- تلفیق علم و عمل؛ 2- تهذیب نفس؛ ‌‌‌3- تفاوت‌های فردی به مثابه نقطه‌ی آغاز 4- اهتمام به نقش خانواده؛ 5- اهمیت تخصص‌گرایی؛ 6- عطف و توجه به آخرت؛ 7- ضرورت نگاه به خود.
راهکارهای برون‌رفتن از چالش‌های نظام تعلیم‌وتربیت با توجه به تجربه تربیت عقلانی اخوان‌الصفا به شرح زیر معرفی گردید:
راهکار تلفیق علم و عمل‌: متاسفانه یکی از بزرگترین مشکلات نظام آموزشی ما این است که مربیان و متربیان بسیاری از مطالبی که فراگرفته‌اند را در عمل به کار نمی‌گیرند و به آن عمل نمی‌کنند لذا اخوان‌الصفا در تعلیم و تربیت عمل به آموخته‌‌‌‌ها را اهتمام ویژه‌‌ای داشته‌اند و آن را به‌عنوان خصلتی که متعلم به آن نیازمند است برشمرده‌اند، و علم و عمل را ملازم به یکدیگر دانسته و به آن تأکید کرده‌اند‌‌‌.
راهکار تهذیب نفس: در دیدگاه اخوان‌الصفا نیز، تزکیه نفس از اهمیت بالایی برخوردار بود و این گروه از اساتید مسلمان با تکیه بر تفسیر قرآن و روایات اسلامی، روش‌هایی را برای تزکیه نفس ارائه دادند‌‌‌. در این دیدگاه، تزکیه نفس به‌عنوان یکی از مراحل تکاملی و پیشرفتی در زندگی انسان در نظر گرفته می‌شد و هدف آن، به دست آوردن آرامش و صفای دل بود‌‌‌. به همین دلیل، تزکیه نفس به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین مسائل در فلسفه و عرفان اسلامی در نظر گرفته می‌شد و در تربیت شخصیت‌های شایسته و اخلاقی بسیار موثر بود‌‌‌.
راهکار توجه به تفاوت‌های فردی متربیان‌‌: اخوان‌الصفا به‌عنوان اندیشمندان مسلمان در تعالیم خود، متناسب با احوال مخاطبان سخن می‌گویند و با توجه به شخصیت و افکار و آرای متعلمان به دعوت آنها مبادرت می‌ورزند‌‌‌. توجه اخوان به تفاوت‌‌‌‌ها منحصر به تفاوت‌های اجتماعی و طبقاتی نبوده، بلکه هویت فرهنگی افراد را به طور عام مورد توجه قرار می‌داده‌اند‌‌‌. توجه اخوان به تفاوت‌های فردی به‌گونه‌‌ای است که آنها حتی مراحل رشد شناختی را مورد تأکید قرار داده‌اند‌‌‌.
راهکار اهتمام به نقش خانواده در تربیت دینی متربیان‌‌: اخوان‌الصفا در بررسی نقش خانواده در تربیت کودکان، بر این باورند که تربیت کودکان به شیوه‌ای موثر و صحیح، می‌تواند در کاهش مشکلات اجتماعی و اختلافات افراد در جامعه مؤثر باشد‌‌‌. ازاین‌رو، اهمیت ویژه‌ای به تربیت کودکان در خانواده داده شده است‌‌‌.
راهکار بهکارگیری مربیان متخصص و متعهد: اخوان‌الصفا وجود مربیانی را در نظر می‌گیرد که از دانش و تجربه‌ی کافی در زمینه‌ی شغلی برخوردار باشند و بتوانند وظایف خود را به خوبی ایفا کنند‌‌، مربیانی که فهرستی از ویژگی‌های مثبت و مطلوب را در خود پرورش داده و به آن پایبند باشند. همچنین اخوان مربیان دین‌مداری را در نظر می‌گیرند که نسبت به کار خود متعهد باشند و اعمال و رفتارشان مطابق با موازین اسلامی باشد‌‌‌.
راهکار عطف و توجه به آخرت: اخوان‌الصفا از ویژگی‌های انسان عاقل را آخرت‌گرایی ‌می‌دانند، و دنیا را به عنوان منزلگاهی در نظر می‌گیرند که باید از آن برای آخرت توشه برداشت‌‌، چراکه آخرت برتر از دنیاست و انسان عاقل همواره در جستجوی آخرت بوده و از گرایش به دنیا می‌پرهیزد. و از آنجایی که بسیاری از مشکلات آموزشی و پرورشی از حب دنیا سرچشمه می‌گیرد‌‌، ایمان به معاد می‌تواندتأثیر بسیار عمیقى در اعمال ورفتار درست مربیان و متربیان برجای گذارد‌‌‌.
راهکار خودشناسی‌‌: اخوان به خودشناسی و آشنایی با خود بیشتر از هرچیزی تأکید می‌کنند و آن را به‌عنوان آغاز و گشایش همه دانش‌ها می‌شمارند‌‌‌. از منظر اخوان‌الصفا خودشناسی راهی برای خداشناسی است و انسان باید قبل از شناخت هر چیزی‌‌، ابتدا خود را بشناسد و در جهت تهذیب روح بکوشد‌‌، چراکه از نگاه اخوان شناخت خود‌‌، مقدم بر شناخت هر علمی است‌‌. لذا تا زمانی که انسان نتواند شناخت درستی ازخود و استعدادهایش به دست آورد‌‌، نمی‌تواند از آنها به‌درستی و در مسیر حق گام بردارد‌‌‌. ازاین‌رو خودشناسی راهی برای حل مشکلات و چالش‌های تعلیم و تربیت است‌‌‌.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Renewing the Rational Education Experience of the Ikhwān al-Safā as a Way Out of the Challenges in the Education System

نویسندگان [English]

  • Mohamad Hossein Nadi 1
  • Mohammad Najafi 2
  • Seyed Mahdi Emam Jome 3
1 PhD student in Philosophy of Education, Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Faculty member and assistant professor of the Department of Educational Sciences, Faculty of Psychology and Educational Sciences, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3 Professor of the Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Education of Ahl al-Bayt (AS), University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

The purpose of this research is to examine the revival of the intellectual training experience of Akhvan Alsafa as a solution to the existing challenges in the education system. Akhvan Alsafa is among the Islamic thinkers who have placed special emphasis on intellectual training in light of religious teachings, from the perspective of these thinkers, training is the movement from potentiality to actuality or the transition from possibility to existence. Teaching and training involve the efforts of teachers to nurture and connect with students. In this regard, new training paradigms emphasize interaction with learners by trainers. The Akhvan considers intellectual training to be the process of actualizing the innate potentials of human beings, asserting that scholars are actualized knowers and learners are potential knowers; thus, training is nothing but the actualization of what is potential, and learning is the transition from potentiality to actuality. Based on this foundation, the teacher's duty is to update the potentials and skills of learners. Therefore, it can be said that training is an interactive process between two poles of teaching: the teacher and the learner. On the other hand, references will be made to the outcomes of the intellectual experiences of  Akhvan in formal training. It is suggested that training, in light of intellectual concepts, may alleviate some of the existing problems in formal education and prepare learners for a better life. This research is qualitative and employs an analytical- documentary method, gathering information through library studies. This study can be classified as part of educational philosophy research, as it first examines the philosophy of intellectual training of  Akhvan Alsafa and then reflects on and deduces its educational implications.
In the current research, various sources have been studied through the extraction, analysis, and classification of texts in the works of  Akhvan Alsafa, particularly in the Risālahs of Akhvan Alsafa, concerning intellectual training and the extraction of its educational implications. The researcher aims to interpret and clarify the extracted materials and explain them. Ultimately, a conclusion will be presented at the end of this study to summarize the findings. The method used in this research to address the research questions is descriptive-analytical, which is conducted using written sources. In this study, the philosophy of intellectual training of the Akhvan Alsafa is considered as a basis for the intellectual and spiritual education of human beings. In this context, a qualitative content analysis method is employed to clarify the philosophy of intellectual training of Akhvan Alsafa and to examine its educational implications.
The findings of the current research indicate that the solutions for overcoming the challenges of the existing education system, based on the intellectual training of the Akhvan Alsafa, include: 1) Integration of knowledge and practice 2) Self-purification 3) Individual differences as a starting point 4) Emphasis on the role of family 5) Importance of specialization 6) Attention to the afterlife 7) Necessity of self-reflection.
The solutions for overcoming the challenges of the education system, considering the experience of intellectual training from the Akhvan Alsafa are introduced as follows:
Integration of Knowledge and Practice: Unfortunately, one of the biggest problems in our educational system is that many educators and learners do not apply what they have learned in practice. Therefore, Akhvan Alsafa placed special emphasis on applying learned knowledge in education, considering it a necessary trait for learners. They viewed knowledge and practice as interrelated and stressed their importance together.
Solutions for Self-Purification: In the view of the Akhvan Alsafa, self-purification holds significant importance. This group of Muslim scholars, relying on the interpretation of the Quran and Islamic traditions, proposed methods for self-purification. In this perspective, self-purification is considered one of the developmental stages in a person's life, with the goal of attaining peace and clarity of heart. Therefore, self-purification is seen as one of the fundamental issues in Islamic philosophy and mysticism, playing a crucial role in the upbringing of virtuous and moral individuals.
Solutions for Attention to Individual Differences Among Learners: The Akhvan Alsafa, as Muslim thinkers, speak according to the conditions of their audience and engage with learners based on their personalities, thoughts, and opinions. Their attention to differences is not limited to social and class distinctions but also encompasses the cultural identity of individuals in general. The Akhvan’s focus on individual differences is such that they even emphasize the stages of cognitive development.
Solutions for Emphasizing the Role of Family in Religious Education: Akhvan Alsafa believes that effective and proper upbringing of children can significantly reduce social problems and conflicts among individuals in society. Consequently, they place special importance on child-rearing within the family.
Solutions for Employing Specialized and Committed Educators: The Akhvan Alsafa advocates for the presence of educators who possess sufficient knowledge and experience in their field and can fulfill their duties effectively. They emphasize that these educators should cultivate and adhere to a list of positive and desirable traits. Furthermore, they consider religiously committed educators who are dedicated to their work and whose actions align with Islamic principles.
 Solutions for Focusing on the Afterlife: The Akhvan Alsafa regards the afterlife orientation as a characteristic of a wise person, viewing this world as a temporary abode from which one should gather provisions for the hereafter, as the afterlife is superior to this world. A wise person is always in search of the afterlife and avoids being overly attached to worldly matters. Since many educational and developmental problems stem from love for this world, belief in the afterlife can have a profound impact on the correct actions and behaviors of both educators and learners.
Solutions for Self-Reflection: Akhvan emphasizes self-reflection and self-awareness more than anything else, considering it the beginning and key to all knowledge. From their perspective, self-awareness is a pathway to knowing God; an individual must first know themselves before understanding anything else and strive for spiritual refinement. According to Akhvan, self-knowledge precedes the understanding of any science. Therefore, as long as a person cannot attain a correct understanding of themselves and their abilities, they cannot effectively utilize them in the pursuit of truth. Thus, self-awareness serves as a means to address problems and challenges in education.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Training
  • Intellect
  • Intellectual Training
  • Akhvan Alsafa
  • Challenges
  • Educational System
  1. * قرآن کریم.

    1. احسانی، محمد (1394). تربیت عقلانی از منظر قرآن کریم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    2. اخوان‌الصفا، (1405‌‌‌ق). رسائل‌ اخوان‌الصفاء و خلان‌ الوفاء. ترجمه محمد علی عسکری. قم: مرکز النشر (مکتب الاعلام الاسلامی).
    3. باقری نوع‌پرست، خسرو (1392). «آموزاندن به و آموختن از‌‌: تحول در آموزش و پرورش در پرتو عاملیت و تعامل». پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت، شماره 3‌‌، 16−
    4. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (1398). آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن‌‌. تهران‌‌: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌‌‌‌ها (سمت).
    5. فاخوری، حنا و خلیل جر (1381). ‌فلسفه در جهان اسلام. ترجمه آیتی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
    6. خمینی‌‌، روح الله (1400). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران‌‌: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیe.
    7. خمینی، روح الله (1389). صحیفه امام. ج 19‌‌، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینىe.
    8. داودی، محمد (1390). نقش معلم در تربیت دینی. قم: نشر مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه.
    9. سلطان القرایی‌‌، خلیل (1389). فلسفه تعلیم و تربیت و آرای تربیتی. تبریز‌‌: دانشگاه تبریز.
    10. شریعتمداری‌‌، علی (1398). تعلیم و تربیت اسلامی‌‌. تهران‌‌: انتشارات امیر کبیر.
    11. شکوهی، غلامحسین (1401). مبانی و اصول آموزش و پرورش. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
    12. صانعی، مهدی (1380). پژوهشی در تعلیم و تربیت اسلامی. تهران: سناباد.
    13. طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (1391). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی. قم‌‌: دفتر انتشارات اسلامی‌‌.
    14. عشوری‌‌، مریم و محسن خوشناموند‌‌ (1401). «تحلیل مبانی، اهداف، اصول و روش‌های تربیت عقلانی از منظر شهید مطهری برای نظام تعلیم و تربیت رسمی». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی‌‌، ش 56‌‌، 348−
    15. فارابی، محمد بن محمد (1366). السیاسه المدنیه الملقب بمادیء الموجودات‌‌. چاپ اول‌‌، تهران‌‌: انتشارات الزهرا‌‌.
    16. فیاض‌‌، محمد حسن (1400). «معنایابی و کاربردهای تربیت عقلانی در قرآن کریم». مجله گفتمان فقه تربیتی‌‌، ش 13، 50−
    17. مبانی تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران. (1390). تهران: شورای عالی آموزش و پرورش.
    18. محمدی، مژگان (1382). «رویکرد کلی به آسیب‌‌‌شناسی تعلیم و تربیت». مجموعه مقالات همایش آسیب‌‌‌شناسی تربیت دینی در آموزش و پرورش. ج1، محراب قلم: تهران.
    19. مصطفوی‌‌، حسن (1371). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. وزاره الثقافه والارشاد الاسلامی.
    20. مطهری‌‌، مرتضی (1402). تعلیم و تربیت در اسلام. چ102‌‌، تهران‌‌: انشارات صدرا.
    21. نقیب‌زاده، میر عبدالحسین (1391). گفتارهایی در فلسفه و فلسفه تربیت. تهران: انتشارات طهموری.
    22. نوروزی‌‌، رضا علی و مریم براتی (1399). «تبیین مراحل تربیت عقلانی مبتنی بر مراتب نفس از منظر ملاصدرا». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی‌‌، ش 48‌‌، 62−
    23. یزدانی‌‌، محمد و سید محمد جواد‌‌ پاسبان کومله‌‌ (1395). «آسیب‌‌‌شناسی اجتماعی دین گریزی و گرایش جوانان به فرهنگ غرب». کنفرانس جهانی روانشناسی و علوم تربیتی.